PLAKEN ERTZAK

Plaken ertzak plaka tektonikoen artean sortzen diren lotuneak dira.

Oso eremu bereziak dira, eta bat egiten dute lurrazaleko erlieeko egitura garrantzitsuekin, eta dortsal ozeanikoekin, itsaspeko fosekin edo mendikateekin.Gainera, mugimendu sismikoak, sumendien erupzioak etab sortzen dute.

Plakak eta beren lotuneak

Plakak 3 lotura mota ditu:

-Ertz dibergenteak: plaken ertzotan bi plaka bereizten dira.

-Ertz konbergenteak: ertzotan bi plakak elkar jotzen dira, hau da, elkartzen dira.

-Ertz neutroak: bi plakak horizontaleak desplazatzen dira plano batean.

PLAKEN TEKTONIKOEN TEORIA

Plaken tektonikoek teoria

Plaka tektonikoak litosfera zati zabalak dira, eta haien mugimenduak munduko egitura gehienak sortzen dituzte. Horregatik, teoria honen arabera, litosfera ez da geruza etengabea, baizik eta plaka litosferiko edo plaka tektoniko askotan dago zatituta.

Haien tamaina, ez da beti berdina; handienek 80 milioi kilometro karratu baino gehiago izaten dituzte, eta txikienek, milioi bat edo kilometro karratutik behera (mikroplaka).

Lodieraren aldetik ere, asko aldatzen dute; ozeanoetatik gertu daudenek 15 kilometroko lodiera izaten dute, eta mendikate batzuen azpikoek, ordea, 150 kilometrotik gorakoa.

Plaka motak

Plaka tektonikoak bi motatakoak dira: mistoak eta ozeanokoak.

-         Ozeano-plakak: ozeanoetako litosfera soilik dira.Hauek, lurrazala ozeanikoz daude osatuta, eta nahiko meheak dira. Aipagarrienak hauek dira: Pazifikoko plaka, Nazkako plaka, Cocosko plaka eta Filipinetako plaka.

-         Plaka mistoak: kontinenteetako eta ozeanoetako litosferak eratzen dituzte, eta oso ugariak dira. Plaka hauek kontinentalak soilik izateko, ez dute izan behar ertz dibergenteak.

Airean, nitrogenoaren (N₂) % 78 dago, eta izaki bizidun gehienek ezin dute gas hori eskuratu.

Gas hori bakterioek hartzen dute, oxidatzen dute eta nitritoak, nitratoak (gatzak) sortzen dituzte.. Gero landareak, bakteria horietatik xurgatzen dute nitrogenoa. Animaliek, izaki bizidunek etab landareak jatean, nitrogenoa hartzen dute, gero, hidrogenoa berriro kanporatzeko.

Karbonoa atmosferan, litosferan, hidrosferan eta izaki bizidunetan aurki daiteke.

-CO₂ eta CH_4: atmosferan.

- ikatza eta petrolioa:litosferan.

-bikarbonato (HCO₃^-) eta karbonato-ioia (CO₃^2-): hidrosferan.

-gluzidoak, lipidoak, proteinak eta azido nukleikoak: izaki bizidunetan.

Atmosferan, karbono kantitate txikiak daude; atmosferaren %0,03 besterik ez (bolumena). Baina egia da, berotegi efektuaren ondorioz, azkeneko urte hauetan kantitatea igo dela. Hidrosferan,aldiz, kantitatea handiagoa da, CO₂ uretan oso disolbagarria baita.

Karbonoa, hogei urteetatik behin berritzen da. Urtero CO₂ren %5 kontsumitzen da fotosintesiaren bidez.

Ziklo honek, 3 fase nagusi ditu: fotosintesia, arnasketa eta errekuntza.

Fotosintesia: Landareek egiten duten fotosintesiak karbono inorganikoa (CO₂) karbono organikoa (gluzidoak) bihurtzen du:

6 H₂O + 6 CO₂ + eguzki-energia => C₆H₁₂O₆ + 6 O₂

ura + karbono dioxidoa + eguzki-energia =>glukosa + oxigenoa.

Sortutako glukosatik karbono organikoa lipido etaaminoazidoetara pasatzen da. Eta landareek ekoiztutako karbono organikoa, animaliek jaten dute.

Azken finean, bizidunek hidrosferatik eta atmosferatik lortzen dute duten karbonoa.(Fotosintesiaren bidez pasatzen da bizidunengana).

Arnasketa:Organismo bizidun guztiek arnasketa burutzen dute (animaliek, bakterioek, landareek..) eta hori, CO₂ sortzen du, atmosferara itzultzen dena:

C₆H₁₂O₆ + 6 O₂ => 6 H₂0 + 6 CO₂ + energia

glukosa + oxigenoa => ura + karbono dioxidoa + energía

Prozesu honetan glukosa oxidatzen da.

Errekutza: Lurreko eta itsasoko animalien eta landareen hondakinak, urteetan zehar, ikatz, petrolio eta gas naturala bihurtzen dira. Gero erragai fosil horiek erretzen direnean, CO₂ sortzen du, atmosferara joaten dena.

Zikloa, orokorrean:

LURRIKARAK-LORCA

LURRIKARAK

Lurrikarak, (seismo edo sismo) lurzoruaren mugimendu gogorrak dira, normalean, jatorri tektoniko edo bolkanikoak dutenak. Eta lurrikarak, itsasoan mugimendu bortitzak eragiten dute, hau da, itsasikarak. Itsasikarak, tsunamiak sor ditzakete.

Lurrikaren mugimenduak, plaka tektonikoen talkaren ondorioz gertatzen dira. Deformazioak askatzen duen indarra, lurraren barnean pilatzen da. Gero indar hori askatzen da lurrikara sortuz. Eta gero berriro pilatzen da indarra.

Gehienak,, plaka tektonikoen ondorioz gertatzen dira, baina sumendiek ere sortu ditzakete.

LORCAKO LURRIKARA

Lehengo azteazkenean Lorcan izandako lurrikara 9 pertsona hil ditu eta 300 zauritu baino gehiago utzi ditu. Lehenengoa, 4,4 gradu izan du Richter eskalan, arratsaldeko 15:05an. Bigarrena, 18:49an, 5,2 gradu zituela. 9  pertsonen artean, bi ahurdun eta ume bat hil egin dira.

Eraikinen %80, kaltetuak atera ziren. Milaka pertsona desalojatu zituzten. Ospital bat ere ebakuatu zuten.

Bideo honetan nola erortzen den elizako zati bat azaltzen da.

EKOSISTEMAKO OSAGAIEN ELKARRERAGINAK

Elkarreraginak biotopoan

Biotopoan, oreka delikatua dago. Normalean, faktore bat aldatzen denean, gainerako faktoreetan ere aldaketak gertatzen dira.

Adibidez, sabanako kliman iraupen desberdineko bi urtaro daude: euritsua, eta lehorra.

Biotopoaren eta biozenosiaren arteko eraginak

Biotopoaren faktoreek, izaki bizidunei eragiten diete modu garrantzitsu batean. Horregatik, orgaismoek, beraiek bizi diren inguruko moldaerak garatu dituzte.

Sabanako organismoek, hainbar eratako moldaerak garatu dituzte.

Elkarreraginak biozenosian

Ekosistema honetan, espezie bereko organismoen artean (espezie barneko harremanak) eta espezie desberdinetakoen artean (espezieen arteko harremanak) elkarreragin ugari gertatzen dira.

Espezie barneko harremanetan, familia nabarmentzen da. Horren huburua zera da, espezie horietako organismoak ugaltzea.

Eta espezieen arteko harremanetan, harraparitza da gehien hedatuta dagoena. Harrapariak harrapakina hartu, hil eta jan.

EKOSISTEMEN DINAMIKA

Ekosistemak sistema natural konplexuak dira, leku jakin baten inguru fisikoak eta biologikoak osatzen dutenak. Hau da, lurzorua, ura, arrokak (biotopoa) eta landareak, animaliak etab. (biozenosia). Esaterako, habitat berean daudenez, elkarrekin harremanetan daude sistema bat osatuz.

Ekosistema = biotopoa (toki bizigabea) + biozenosia (komunitate biziduna) + harrenamak (erlazioak).

 

Biosfera: Biosfera, gure planetan bizia duen atala da, hau da, izaki bizidun guztiak osatzen duten sistema (litosferaren, hidrosferaren eta atmosferaren multzoa). Hori dela eta, Lurreko ekosistema guztiek osatutako sistema handia da.

EKOSISTEMAREN OSAGAIAK

 

Biotopoa

Elementu batek (ura, lurzorua, harriak, airea etab.) eta horien propietate físiko eta kimikoek (tenperatura, argitasuna, lurzoruaren osaera, etab.) osatzen dute.

Lurraren zati minerala eta ez-organikoa da, garatzen den espazio físico, natural eta mugatua.

 

Biozenosia

Ekosistemako organimo guztiek osatzen dute, hau da, eremu batean elkarrekin bizi diren animalien eta landareen komunitatea.

Sabanan, landareen artean gramineoak, akaziak, baobabak etab. aurkitu daitezke, eta animalien artean, sueak, otiak, lehoiak, etab.)